Sigmund Marian (1902–1993), architekt wnętrz, scenograf, profesor ASP w Krakowie. Ur. 23 II w Błudnikach na Podolu (w pow. stanisławowskim), był synem Józefa, agronoma, oficera w armii austriackiej, właściciela majątku Wojniłów w pow. kałuskim, uczestnika pierwszej wojny światowej, który uwięziony w r. 1939 przez władze sowieckie i trzymany w Kałuszu i Stanisławowie, zginął r. 1940 (nr 2654 na liście katyńskiej), i Izabeli z Odrzywolskich, nauczycielki (zm. 6 II 1941 na zesłaniu w Kazachstanie).
Do szkoły powszechnej i gimnazjum realnego S. uczęszczał we Lwowie, początkowo mieszkał na stancjach, tam też schronił się wraz z matką i bratem Jerzym w r. 1914, po wybuchu pierwszej wojny światowej. W r. 1919 uczestniczył w wojnie polsko-sowieckiej, służył w 11. p. artylerii polowej (pap). W r. 1920 zdał maturę i rozpoczął studia na Wydz. Architektury Politechn. Lwow., gdzie uzyskał absolutorium. W r. 1925 przeniósł się do Warszawy, gdzie na Wydz. Architektury tamtejszej Szkoły Sztuk Pięknych (późniejszej ASP) studiował w pracowniach profesorów Wojciecha Jastrzębowskiego, Edmunda Trojanowskiego, Karola Tichego oraz Józefa Czajkowskiego, którego uważał za swojego mistrza; absolutorium uzyskał w r. 1929, dyplom (już w ASP) w r. 1933. W l. 1934–6 (pracując zawodowo) studiował w Instytucie Sztuki Teatralnej scenografię u Leona Schillera.
W r. 1925 S. był jednym z założycieli Spółdzielni Artystów Plastyków «Ład», był współtwórcą jej artystycznego programu. W l. 1932–6 (albo 1933–7) był dyrektorem «Ładu». Uczestniczył we wszystkich wystawach «Ładu», np. w r. 1929 w Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu, gdzie za projekt jadalni otrzymał II nagrodę. Wraz z innymi artystami związanymi z «Ładem» kształtował w Polsce współczesną architekturę wnętrz, tworząc z projektów mebli, przedmiotów użytkowych integralną całość. W r. 1930 zaprojektował przebudowę i urządzenie wnętrz Biblioteki Uniw. Warsz. (zrealizowana); w t. r. przedstawił projekt ekspozycji Rady Portu Gdyni i Gdańska na Międzynarodowej Wystawie Morskiej w Antwerpii. W r. 1931 zaprojektował wnętrza Min. Pracy i Opieki Społecznej w Warszawie (zrealizowane). W r. 1935 S. wraz z zespołem (m. in. żoną Mają Nowaczyńską-Sigmundową, Wandą Golakowską, Henrykiem Grunwaldem) wziął udział w konkursie rozpisanym wśród członków «Ładu» i zdobył I nagrodę za projekt wnętrza salonu i gabinetu (meble zostały wykonane z mahoniu i chromowanego niklu, obicia były lniano-jedwabne, ponadto zaprojektowano tapety, lampy, świeczniki kute, dywan). W r. n. S. był komisarzem wystawy «Sztuka wnętrz» w Instytucie Propagandy Sztuki (IPS) w Warszawie, na której zaprezentowano nagrodzone w konkursie projekty. Po wystawie Min. Spraw Zagranicznych zamówiło u S-a projekty kilka wnętrz ministerstwa. W r. 1936 wziął S. udział w jubileuszowej wystawie w dziesięciolecie «Ładu» urządzonej w IPS. W r. 1937 zaprojektował wnętrze Biura LOT-u na Okęciu w Warszawie (zrealizowane).
Od r. 1934 S. był członkiem Związku Zawodowego Artystów Plastyków «Blok»; w l. 1936–7 pełnił funkcję jego prezesa. Podjął też pracę pedagogiczną w uczelniach artystycznych: w l. 1932–5 był profesorem w Szkole Rzemiosł i Sztuk Stosowanych. W tym okresie sporadycznie współpracował jako scenograf z teatrami warszawskimi i z filmem. W l. 1936–9 był profesorem w Miejskiej Szkole Sztuk Zdobniczych w Warszawie, a w l. 1938–9 kierował miejskim Gimnazjum Stolarskim. W r. 1939 wziął udział w wystawie «Ładu» w Sztokholmie (eksponaty nie powróciły do Polski z powodu wybuchu wojny).
Wybuch drugiej wojny światowej zastał S-a na wakacjach z rodziną w Wojniłowie. Udał się do swej jednostki – został przydzielony do 11. pap, stacjonującego w Stanisławowie (był to ten sam 11. p., do którego wstąpił w r. 1919). Do swej jednostki nie zdołał jednak dotrzeć, przedostał się do Warszawy, gdzie przez cały okres okupacji niemieckiej ukrywał się ciągle, zmieniając adresy, nigdzie oficjalnie nie pracując. Zarabiał wykonywaniem drobnych zleceń z zakresu grafiki i malarstwa, a także sprzedażą książek. Jego mieszkanie i cały dotychczasowy dorobek twórczy uległy zniszczeniu. Wcześnie nawiązał kontakt z ruchem konspiracyjnym. Należał do Armii Krajowej (AK), pracował dla Biura Informacji i Propagandy (BIP), wykonując plakaty, znaki graficzne. W czasie powstania warszawskiego 1944 r. brał udział w akcjach jednej z brygad teatralnych. Był autorem znaczka Poczty Powstańczej, który został wydrukowany w Wojskowych Zakładach Wydawniczych BIP (w nakładzie 2 250 egzemplarzy; nie zdążył jednak wejść do obiegu i stał się rarytasem filatelistycznym). W powstaniu nadano S-owi stopień porucznika.
Po kapitulacji powstania S. został wywieziony do obozu etapowego Lamsdorf (4 X 1944), a następnie osadzony w offlagu w Murnau VII–A (15 X t.r.). Tam powstało wiele rysunków S-a, których tematem były przeżycia obozowe, wspomnienia z powstania warszawskiego. Tam też S. projektował scenografię dla prowadzonego przez Czesława Szpakowicza i Bogdana Urbanowicza teatru obozowego. Współpracował z Leonem Schillerem, m. in. przy wystawieniu sztuki Ch. Dickensa „Noc więźnia”. S. projektował też scenografię dla teatru kukiełkowego, prowadzonego przez Jana Zamoyskiego. Po wyzwoleniu obozu przez Amerykanów S. (wraz z Schillerem) został wezwany do I Dyw. Pancernej gen. Stanisława Maczka w Lingen dla zorganizowania teatru dywizyjnego im. W. Bogusławskiego. Tam pracował jako scenograf do rozwiązania Dywizji w r. 1947 (część projektów scenograficznych znajduje się w Zbiorach IS PAN).
Wiosną 1947 S. powrócił do kraju (do Krakowa), gdzie po repatriacji z Kazachstanu mieszkała jego żona z dziećmi. W t. r. został mianowany zastępcą profesora i powołany przez Min. Kultury i Sztuki do zorganizowania wydz. architektury wnętrz w Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych (WSSP) w Krakowie. Przez pewien czas pracował w WSSP we Wrocławiu. Po połączeniu się w r. 1950 krakowskiej WSSP z Akad. Sztuk Plastycznych i utworzeniu ASP, S. w r. 1951 otrzymał tytuł profesora nadzwycz. Był wieloletnim kierownikiem Katedry Architektury Wnętrz i dziekanem Wydziału. Wspólnie ze Zbigniewem Chudzikiewiczem opracował pierwszy, powojenny program dydaktyczny dla Wydz. Architektury Wnętrz, a także zaprojektował adaptację poddaszy budynku Szkoły Przemysłowej (na skrzyżowaniu Al. Mickiewicza i ul. Humberta) na pracownie. Od r. 1947 S. współpracował z Biurem Nadzoru Estetyki Przemysłu (BNEP) oraz z Instytutem Wzornictwa Przemysłowego (IWP), co oznaczało współpracę z przemysłem meblarskim. W r. 1948 zaprojektował stoisko Banku Spółdzielczego na Wystawę Ziem Odzyskanych oraz oprawę plastyczną I Ogólnopolskiej Wystawy Sztuki Ludowej w Krakowie. W r. n. był komisarzem ekspozycji WSSP na Ogólnopolskiej Wystawie Dorobku Szkół Artystycznych w Poznaniu. W r. 1950 opracował scenografię i kostiumy do „Moralności pani Dulskiej” G. Zapolskiej wystawionej w Teatrze Nowym w Warszawie. W t. r. zaprojektował rotundę dla posągu Światowida w Muz. Archeologicznym w Krakowie.
W r. 1950 S. wszedł do zespołu głównego projektanta miasta Nowa Huta, Tadeusza Ptaszyckiego; tam S. utworzył i był kierownikiem (do r. 1956) pierwszej w kraju Pracowni Architektury Wnętrz, w skład której powołał swych najzdolniejszych uczniów z ASP i PWSSP we Wrocławiu. Zespół ten (później przekształcony w «Miastoprojekt»–Kraków) zrealizował wiele projektów mieszkalnych i użyteczności publicznej (m. in. dwa kina, Centrum Administracyjne – nagroda specjalna Huty im. Lenina w r. 1960). W międzynarodowym konkursie na duże osiedle mieszkaniowe pod Moskwą uzyskał jedną z trzech pierwszych nagród; S. opracował dział wnętrz mieszkalnych prefabrykowanych wraz z wyposażeniem. Od r. 1957 pracował dla Fabryki Mebli Giętych w Jasienicy, projektując ok. 40 modeli mebli (krzesła i fotele), głównie na eksport. W późniejszym okresie zaprojektował także meble wypoczynkowe: bujak–leżankę ze stolikiem barowym (Poznań, 1972), czy wyplatany komplet wypoczynkowy w plenerze (Zbąszyń, 1977).
Swe projekty pokazywał na różnych wystawach, często uzyskując za nie nagrody. W r. 1951 otrzymał III nagrodę na konkursie na meble świetlicowe (projekt zrealizowany przez «Ład»). W r. 1956 S. wziął udział w retrospektywnej wystawie jubileuszu 30-lecia «Ładu» w warszawskiej Zachęcie. W r. 1958 na Ogólnopolskiej Wystawie Architektury Wnętrz w TPSP w Krakowie S. otrzymał I nagrodę za zrealizowany projekt urządzenia 2 pokoi z kuchnią. W r. 1960 zaaranżował wystawę Sztuki Ludowej, Ukraińskiej i Białoruskiej w Muz. Etnograficznym w Krakowie. W r. 1961 brał udział w I Targach Wzornictwa Przemysłowego w Warszawie (nagroda w dziale mebli), w r. 1962 w II Targach Wzornictwa Przemysłowego w Poznaniu, zaś w r. 1963 w Wystawie Architektury Wnętrz Okręgu Krakowskiego w Sofii. Jego meble były też eksponowane na wystawach międzynarodowych w r. 1960 w Mediolanie (XII Triennale Mebla, zakup) Sztokholmie, Londynie, Nowym Jorku. W r. 1967 wystawiał w zorganizowanej w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie w jubileuszowej wystawie 40-lecia «Ładu». W r. 1980 jego prace były pokazane w Międzynarodowym Triennale Mebla w Poznaniu. W r. 1968 otrzymał Nagrodę Min. Kultury i Sztuki I stopnia za całokształt działalności plastycznej i dydaktycznej.
Przez cały ten czas S. projektował i wraz z zespołem realizował różne prace z zakresu architektury wnętrz, np. w l. 1963–5 wnętrza szpitala i działu naukowego Akademii Medycznej w Krakowie (Prokocimiu) oraz wnętrza dla Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu. W l. 1966–7 (w związku z przyjazdem do Polski gen. Ch. de Gaulle’a) zrealizowano wg projektów S-a reprezentacyjne wnętrza Urzędu Rady Ministrów na Wawelu, w r. 1980 zaprojektował wnętrza i sprzęty dla kliniki kardiologicznej w Zabrzu (nie zrealizowane). Na emeryturę przeszedł w r. 1975.
W późniejszych latach życia, gdy trudno mu było wykonywać prace projektowe, zajął się S. malarstwem (techniki mieszane – głównie akwarela, którą posługiwał się w mistrzowski sposób). Powstało wiele cyklów – kompozycje abstrakcyjne i figuralne, które cechowała dynamika, soczysty koloryt, poetycka fantazja i poczucie humoru. Są one mocno osadzone w tradycji sztuki polskiej okresu międzywojennego (szczególnie malarstwa kapistów). Swe prace malarskie wystawił w r. 1989 na Zamku Królewskim w Warszawie (cykl Nike Powstania Warszawskiego). W r. 1990 w Galerii «Schody–WFP [Wydział Form Przemysłowych]» ASP Kraków pokazano cykl prac malarskich S-a Etiudy. W r. 1993 (28 V) Koło Naukowe przy wydziale Arch. Wnętrz ASP zorganizowało ogólnopolskie seminarium poświęcone działalności twórczej i dydaktycznej S-a. W listopadzie t. r. odbyła się I wystawa rysunków i malarstwa w Śródmiejskim Ośrodku Kultury w Krakowie. S. był członkiem Stowarzyszenia Architektów Reczypospolitej Polskiej (SARP), a także Związku Polskich Artystów Plastyków (ZPAP); w l. 1959–61 był przewodniczącym Sekcji Architektury Wnętrz Oddziału Krakowskiego i członkiem prezydium Zarządu Głównego ZPAP. Mieszkał w Krakowie przy ul. Smoczej. W ostatnich jeszcze ankietach (dla wydawnictwa „Kto jest kim w Polsce”) S. podawał jako swoje hobby: podróże i polowanie. Zmarł dn. 7 XI 1993 w Krakowie, pochowany został na cmentarzu Rakowickim. Był odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim (1969) i Oficerskim (1987) Orderu Odrodzenia Polski, Złotą Odznaką ZPAP (1975) oraz tytułem «Profesor Honorowy ASP» (1994).
W pierwszą rocznicę śmierci S-a, odbyła się w jesieni 1994 II wystawa jego rysunków i malarstwa w Śródmiejskim Ośrodku Kultury, a w r. 1995 wystawa retrospektywna jego prac w Nowohuckim Centrum Kultury w Krakowie.
S. był dwukrotnie żonaty. Pierwszą jego żoną (od r. 1931) była Maja z Nowaczyńskich (1907–1952), córka Adolfa Nowaczyńskiego (zob.), artysta plastyk, projektant tkacki, absolwentka ASP w Warszawie, od r. 1928 nauczycielka w II Miejskiej Szkole Rękodzielnictwa w Warszawie. Dn. 13 IV 1940 została (wraz ze swoją teściową i dziećmi) wywieziona w okolice Karabałyku w Kazachstanie. W r. 1945 powróciła do kraju. Pracowała w Państwowym Liceum Sztuk Plastycznych w Krakowie. Była członkiem «Ładu» i ZPAP. Po raz drugi ożenił się S. w r. 1955 z Haliną Jastrzębowską (ur. 1907), córką Wojciecha Jastrzębowskiego (zob.), rozwiedzioną żoną Antoniego Kenara (zob.), artystką plastykiem. Z pierwszego małżeństwa S. miał dwoje dzieci: syna Marka (ur. 1933), artystę plastyka, i córkę Martę (ur. 1939), zamężną Kozak, artystkę plastyczkę.
Fot. w Mater. Red. PSB; – Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny, Wyd. 3, W. 1993; Łoza, Czy wiesz kto to jest? (uzupełnienia, fot.); Thonet w Polsce, Katalog wystawy w Instytucie Wzornictwa Przemysłowego, Oprac. K. Mincnewa-Gospodarek, W. 1991 s. 6–7; Wystawa ŁAD XXX 1926–1956, Katalog wystawy w CBWA [Centralne Biuro Wystaw Artystycznych], W. 1956; – Bartoszewicz W., „Buda” na Powiślu, Wyd. 2, W. 1983; Jaworska J., O scenografii i kukiełkach w Lingen 1945–47, „Pam. Teatr.” R. 26: 1977 z. 3; taż, Polska sztuka walcząca 1939–45, W. 1976 s. 121; Kunert A. K., Rzeczpospolita walcząca, Powstanie Warszawskie 1944, kalendarium, W. 1994; Mazur G., Biuro Informacji i Propagandy SZP–ZWZ–AK 1939–1945, W. 1987; Orthwein K., Blok Zawodowy Artystów Plastyków, Wr. 1958; Piwocki, Hist. ASP; Pol. życie artyst. w l. 1915–39; toż w l. 1945–60; – „Akcent” 1984 nr 3; „Architektura” 1960 nr 11–12; „Dzien. Pol.” 1993 nr 261; „Gaz. Krak.” 1994 nr z 5–6 II; „Przegl. Kult.” 1960 nr 27; ,;Życie Warszawy” 1993 nr 265; – Mater. Red. PSB: Życiorys S-a (autobiografia z 22 III 1992, kopia), ankieta dla wyd. „Kto jest kim w Polsce” (kopia); – Informacje syna, Marka Sigmunda i córki S-a Marty Sigmund-Kozak; – Wywiady własne autorki z M. Sigmundem; – Bibliogr. do Maji Nowaczyńskiej Sigmundowej: Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (suplementa, fot.); – Piwocki, Hist. ASP; Bibliogr. dot. Haliny Jastrzębowskiej-Sigmund: Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny, Wyd. 3, W. 1993.
Krystyna Skrzypek-Gaweł